Cách nhanh nhất để hủy hoại một mối quan hệ tốt đẹp

Thứ hai - 29/12/2025 20:18

Oscar Wilde từng nhận xét cay đắng rằng: “Phê bình là hình thức tự truyện đáng tin cậy nhất.” Quả thật, những gì một người chỉ trích người khác thường tiết lộ nhiều hơn về thế giới nội tâm của chính họ — nỗi bất an, tổn thương, và nhu cầu tự vệ — hơn là về người bị phê bình.

Không phải ngẫu nhiên mà nhà tâm lý học John Gottman, sau nhiều thập niên nghiên cứu các cặp vợ chồng, đã xác định chỉ trích là “kỵ sĩ đầu tiên” trong bốn yếu tố dự báo ly hôn với độ chính xác trên 90%. Nó nguy hiểm nhất bởi vì ba yếu tố còn lại — phòng thủ, thờ ơ và khinh thường — thường nảy sinh trực tiếp từ đó. Khi một người cảm thấy mình liên tục bị phê phán, họ gần như chắc chắn sẽ dựng lên hàng rào tự vệ, rút lui về cảm xúc, hoặc đáp trả bằng sự miệt thị.

1. Khi nào chỉ trích trở nên phá hoại?

Chỉ trích không gây hại vì nó “nói sự thật”, mà vì cách nó được sử dụng. Nó trở nên độc hại khi:

• Nhắm vào con người thay vì hành vi
• Chứa đầy đổ lỗi và quy kết
• Không hướng đến cải thiện, chỉ nhằm xả bức xúc
• Áp đặt một “cách đúng duy nhất”
• Làm người khác cảm thấy kém giá trị.

Trong các mối quan hệ thân thiết, chỉ trích hiếm khi xuất hiện như một cú đánh mạnh ngay từ đầu. Nó thường bắt đầu rất nhẹ — một lời nhắc, một nhận xét — rồi âm thầm leo thang. Người bị chỉ trích cảm thấy bị kiểm soát. Người chỉ trích cảm thấy không được lắng nghe. Thế là cả hai rơi vào một vòng xoáy đi xuống của oán giận và xa cách.

2. Vì sao chỉ trích không bao giờ tạo ra thay đổi bền vững?

Điều nghịch lý là: chỉ trích gần như luôn thất bại trong mục tiêu mà nó nhắm tới — thay đổi hành vi người khác. Ngay cả khi nó mang lại kết quả ngắn hạn, cái giá phải trả là sự tích tụ oán giận về lâu dài.

Lý do rất đơn giản. Chỉ trích đánh trúng hai điều con người ghét nhất:

• Nó đòi hỏi sự phục tùng
• Nó làm con người cảm thấy bị mất giá trị.

Con người ghét bị ép buộc, nhưng lại sẵn sàng hợp tác khi được tôn trọng. Một cái tôi được coi trọng sẽ mở lòng; một cái tôi bị hạ thấp sẽ chống trả. Nếu bạn muốn thay đổi hành vi của người khác — bạn đời, con cái, người thân — hãy bắt đầu bằng sự trân trọng. Nếu bạn muốn sự chống đối, hãy tiếp tục chỉ trích.

3. Vì sao chúng ta vẫn chỉ trích, dù biết nó không hiệu quả?

Bởi vì chỉ trích là một cơ chế phòng vệ cái tôi rất tiện lợi. Ta không chỉ trích chỉ vì không đồng ý; ta chỉ trích vì ta cảm thấy bị đe dọa về giá trị của chính mình.

Nhiều người hay chỉ trích từng lớn lên trong môi trường bị phê phán liên tục. Khi còn nhỏ, họ không có khả năng phân biệt giữa “hành vi sai” và “con người tệ”. Đối với một đứa trẻ, bị chỉ trích thường xuyên đồng nghĩa với: “Tôi không xứng đáng được yêu thương.” Và vì sự gắn bó là điều sống còn, đứa trẻ học cách tự chỉ trích mình để kiểm soát nỗi đau — thà tự làm đau còn hơn bị bỏ rơi.

Theo thời gian, sự tự chỉ trích ấy chuyển hóa thành chỉ trích người khác. Nhưng nghịch lý là: những người khắt khe nhất với người khác thường cũng khắt khe nhất với chính mình.

4. Bạn có phải là người hay chỉ trích?

Có thể bạn là người cuối cùng nhận ra điều đó. Một dấu hiệu đơn giản: hãy lắng nghe cách bạn nói với chính mình khi mắc lỗi. Nếu phản xạ tự động của bạn là tự mắng, tự khinh thường, rất có thể bạn cũng đối xử với người khác theo cách ấy.

5. Chỉ trích hay phản hồi?

Không phải mọi góp ý đều là chỉ trích. Sự khác biệt nằm ở ý hướng và tác động.

• Chỉ trích tập trung vào cái sai; phản hồi tập trung vào cách cải thiện
• Chỉ trích nhắm vào tính cách; phản hồi nói về hành vi
• Chỉ trích làm mất giá trị; phản hồi khích lệ
• Chỉ trích kiểm soát; phản hồi tôn trọng quyền tự chủ
• Chỉ trích cưỡng ép; phản hồi mời gọi hợp tác.

Một nguyên tắc quan trọng: nếu bạn đang giận dữ hoặc oán giận, mọi “phản hồi” đều sẽ được nghe như chỉ trích, bất kể bạn dùng từ ngữ mềm mại đến đâu. Con người phản ứng với giọng cảm xúc, không phải với ý định.

6. Kết luận

Chỉ trích đối với mối quan hệ giống như hút thuốc đối với sức khỏe. Tác hại không luôn tức thì, nhưng tích lũy và khó đảo ngược. Nếu bạn nhận ra mình là người hay chỉ trích, trách nhiệm của bạn không phải là “chỉ trích khéo hơn”, mà là học cách dừng lại, điều chỉnh nội tâm, và chọn con đường tôn trọng.

Bởi vì mối quan hệ không bị phá hủy bởi những điều ta nói ra khi muốn cải thiện — mà bởi những điều ta nói ra khi muốn tự vệ.

Phạm Quang Long tóm lược Steven Stosny Ph.D, What’s wrong with Criticism | Psychologytoday

Tác giả: Phạm Quang Long

Nguồn tin: www.facebook.com

Tags: chỉ trích, phê bình