Khi mạng xã hội trở thành thước đo văn minh xã hội

Thứ tư - 10/09/2025 19:58

Khi đánh giá một xã hội có văn minh hay không, người ta thường nhìn vào những ứng xử nơi công cộng: biết xếp hàng, không xả rác, nhường ghế cho người già, hay giúp đỡ người gặp khó khăn.

Những thói quen nhỏ ấy phản ánh trình độ văn hóa chung, cả trong đời sống thường nhật lẫn trên mạng xã hội. Khi chuẩn mực ấy còn thiếu, xã hội dễ rơi vào hỗn loạn ngôn từ và bạo lực tinh thần.

Khoảng trống chuẩn mực

Trong dịp Lễ 2/9 vừa qua, bên cạnh niềm vui và sự tự hào về những thành tựu của đất nước nhân dịp 80 năm độc lập, có thể thấy những biểu hiện chưa đẹp như chen lấn, xả rác, và xô xát, đánh chửi nhau ở những nơi công cộng. Bên cạnh đó, trên mạng xã hội - vốn là “không gian công cộng mới” mà biên giới ngày càng mở rộng, rất dễ thấy khi có sự khác biệt về quan điểm thì thay vì đối thoại lại có tình trạng phán xét vội vàng rồi tấn công theo đám đông, quy chụp và lên án gay gắt, thậm chí moi móc cả đời tư cá nhân của nạn nhân ra để dè bỉu. Điều này bộc lộ rõ: chuẩn mực ứng xử công cộng của người Việt Nam, cả trong đời thực lẫn trực tuyến, vẫn còn nhiều điều đáng phải bàn.

Tự do và phẩm giá của con người

Giáo huấn xã hội của Giáo hội Công giáo cho chúng ta nền tảng để suy tư về vấn đề này. Kinh Thánh dạy rằng con người được dựng nên “theo hình ảnh Thiên Chúa” (St 1,27), nên mang trong mình giá trị bất khả xâm phạm. Phẩm giá cao quý ấy được biểu hiện trước hết qua sự tự do của mỗi cá nhân. Sách Tóm lược Học thuyết Xã hội Công giáo viết: “Tự do là một trong những dấu hiệu cao quý nhất cho biết con người giống Thiên Chúa” (§135). Nhờ tự do, con người có thể bày tỏ ý kiến, sáng tạo và chịu trách nhiệm về chọn lựa của mình.

Tự do có trách nhiệm – nền tảng của văn minh

Mặc dù nhìn nhận rằng mọi người đều có tự do, nhưng, Giáo huấn xã hội của Giáo hội cũng nhấn mạnh: tự do không “tuyệt đối và vô điều kiện”, mà là món quà Thiên Chúa trao ban. Con người cần “đón nhận tự do như một hạt giống mà mình có bổn phận phải gieo trồng với tinh thần trách nhiệm” (§138).

Nói cách khác, phẩm giá là nền tảng, tự do là biểu hiện, còn trách nhiệm là điều kiện để phẩm giá và tự do thực sự góp phần xây dựng xã hội. Một xã hội chỉ có thể được gọi là văn minh khi công dân biết thực hiện tự do của mình trong sự tôn trọng phẩm giá tha nhân. Ngược lại, nơi nào tự do bị lạm dụng để xúc phạm, bôi nhọ hay loại trừ, thì nền văn minh chỉ còn là vỏ bề ngoài. Văn minh xã hội, do đó, không chỉ đo bằng kỹ thuật hay vật chất, mà sâu xa hơn, bằng cách con người biết đối xử với nhau – trong đời sống hằng ngày cũng như trên mạng xã hội.

Văn minh cần phải được giáo dục

Điều quan trọng là: con người không thể “tự nhiên” trở nên văn minh. Việc tôn trọng phẩm giá và sử dụng tự do trong tinh thần trách nhiệm không phải lúc nào cũng có sẵn, mà cần được giáo dục và rèn luyện. Một số người có thể rút kinh nghiệm sau những vấp váp, nhưng một xã hội muốn trưởng thành thì không thể chỉ trông chờ vào sự tự giác cá nhân. Văn minh xã hội chỉ hình thành khi công dân được hướng dẫn có hệ thống để biết tôn trọng phẩm giá, sử dụng tự do đúng cách và hành xử công bằng trong cộng đồng. Chính vì thế, nhiều quốc gia đã đặt trọng tâm vào giáo dục công dân như công cụ thiết yếu để nuôi dưỡng phẩm giá và xây dựng nền tảng cho xã hội văn minh.

Kinh nghiệm quốc tế

- Ở Úc, chương trình Civics and Citizenship dạy học sinh “biết trân trọng tự do ngôn luận, đồng thời cân bằng nó với trách nhiệm trong xã hội dân chủ” (Australian Curriculum, 2022). Đây là cách thế hệ trẻ học rằng phát biểu công khai luôn có giới hạn đạo đức.

- Phần Lan đưa giáo dục công dân kỹ thuật số vào từ tiểu học, rèn kỹ năng phân biệt ý kiến cá nhân và giá trị chung, cũng như nhận diện tin giả. Nhờ đó, học sinh trưởng thành trong ý thức trách nhiệm công cộng.

- Ở Mỹ, môn Civics (Giáo dục công dân) khẳng định: quyền tự do ngôn luận là nền tảng dân chủ, nhưng không thể bị lạm dụng để kích động hận thù hay làm tổn hại nhân phẩm.

- Liên minh châu Âu đã xây dựng Khung năng lực số dành cho công dân (tiếng Anh là Digital Competence Framework for Citizens - DigComp), trong đó nhấn mạnh “tương tác trong môi trường số với tinh thần tôn trọng” và “tham gia công dân trong xã hội số.”

Điểm chung ở đây là: văn minh công cộng không được hình thành bằng khẩu hiệu, mà bằng giáo dục cụ thể, có hệ thống và lâu dài, trong đó kỹ năng ứng xử và đối thoại được coi trọng ngang với kiến thức.

Gợi ý cho Việt Nam

Tại Việt Nam, tình trạng “ném đá tập thể” và” tâm lý bầy đàn” (mob mentality) trên mạng xã hội vẫn diễn ra khá phổ biến. Chỉ một phát biểu cá nhân cũng có thể nhanh chóng biến thành cớ để cộng đồng mạng tấn công, phán xét và bôi nhọ, khiến đối thoại lành mạnh bị thay thế bằng công kích cảm tính.

Ở Việt Nam, giáo dục công dân hiện nay vẫn thiên về luật lệ, nhưng thiếu huấn luyện kỹ năng đối thoại, phân tích thông tin và ứng xử trong cộng đồng. Đây là lý do vì sao sự thiếu văn minh vẫn tái diễn, từ ngoài đường phố đến không gian mạng.

Nếu coi mạng xã hội là “tấm gương” phản chiếu văn minh, thì những gì đang diễn ra cho thấy nhu cầu cấp bách: xây dựng một nền giáo dục công dân mới – vừa dựa trên tinh thần tôn trọng phẩm giá con người, vừa học hỏi kinh nghiệm quốc tế. Chỉ khi đó, không gian công cộng, cả thực và ảo, mới thực sự trở thành nơi nuôi dưỡng văn minh, thay vì bộc lộ những thiếu sót của chúng ta.

Anh Vũ

https://phailamgi.com/threads/khi-mang-xa-hoi-tro-thanh-thuoc-do-van-minh-xa-hoi.5155/

Tác giả: Anh Vũ

Nguồn tin: phailamgi.com

Tags: đạo đức, văn minh, mạng xã hội