Sự thống trị của đồng Đô la: Bao giờ kết thúc?

Thứ bảy - 31/05/2025 20:22

Sự thống trị kinh tế toàn cầu của USD là kết quả của một hành trình lịch sử dài, từ hệ thống Bretton Woods, Kế hoạch Marshall, đến vai trò của Petrodollar và hệ thống tài chính do Mỹ dẫn dắt.

1- Giới thiệu

Đồng Đô la Mỹ (USD) từ lâu đã trở thành biểu tượng của quyền lực kinh tế toàn cầu, đóng vai trò trung tâm trong thương mại, tài chính, và dự trữ ngoại hối quốc tế. Sự thống trị này không chỉ phản ánh sức mạnh kinh tế của Hoa Kỳ mà còn là kết quả của các yếu tố lịch sử, chính trị, và địa chính trị qua nhiều thập kỷ.

Từ khi ra đời vào cuối thế kỷ 18, USD đã vượt qua ranh giới quốc gia để trở thành đồng tiền thanh toán toàn cầu, vượt qua các đối thủ như đồng Bảng Anh, và gần đây là đồng Euro hay Nhân dân tệ. Bài viết này sẽ phân tích hành trình khởi đầu, sự phát triển qua các thời kỳ, tình hình hiện tại vào năm 2025, và triển vọng tương lai của sự thống trị kinh tế toàn cầu của USD, đồng thời xem xét ảnh hưởng của các sự kiện như Kế hoạch Marshall, ưu thế của Mỹ nhờ USD, sự lệ thuộc của các nước khác, và các thách thức tiềm tàng.

2- Khởi đầu của sự thống trị

Sự thống trị của USD bắt đầu hình thành vào cuối thế kỷ 19, khi Hoa Kỳ nổi lên như một cường quốc kinh tế sau cuộc nội chiến (1861-1865) và sự phát triển mạnh mẽ của công nghiệp hóa.

Tuy nhiên, bước ngoặt quan trọng xảy ra sau Thế chiến thứ nhất (1914-1918), khi Hoa Kỳ trở thành chủ nợ lớn nhất thế giới, thay thế vị trí của Anh Quốc. Đồng Bảng Anh, vốn là tiền tệ dự trữ quốc tế hàng đầu trước đó, dần mất vị thế do Anh không còn khả năng duy trì hệ thống bản vị vàng sau chiến tranh. Hoa Kỳ, với nền kinh tế công nghiệp phát triển và lượng vàng dự trữ lớn, đã tạo nền tảng cho USD trở thành một đồng tiền quốc tế.

Cột mốc quan trọng nhất trong lịch sử thống trị của USD là Hội nghị Bretton Woods năm 1944”. Tại hội nghị này, 44 quốc gia đồng ý gắn giá trị tiền tệ của họ với USD, trong khi USD được neo vào giá vàng với tỷ lệ cố định 35 USD/ounce. Hệ thống này biến USD thành trung tâm của hệ thống tài chính toàn cầu, hỗ trợ tái thiết các nền kinh tế châu Âu và Nhật Bản thông qua Kế hoạch Marshall. Theo Eichengreen (2011), Bretton Woods không chỉ xác lập vai trò của USD mà còn đặt nền móng cho hệ thống tài chính toàn cầu hiện đại.

3- Kế hoạch Marshall và ảnh hưởng đến đồng Đô la

Kế hoạch Marshall (1948-1952), chính thức là Chương trình Phục hồi châu Âu, đã cung cấp khoảng 13 tỷ USD (tương đương hơn 100 tỷ USD ngày nay) để tái thiết các nước Tây Âu sau Thế chiến thứ hai. Đây là một bước đi chiến lược không chỉ nhằm ngăn chặn sự lan rộng của chủ nghĩa cộng sản mà còn củng cố vị thế của USD trên toàn cầu. Cụ thể:

- Tăng nhu cầu USD: Các quốc gia nhận viện trợ phải sử dụng USD để mua hàng hóa từ Hoa Kỳ và các nước này với nhau, tạo ra nhu cầu lớn cho đồng tiền này và thúc đẩy vai trò của nó trong thanh toán quốc tế.

- Hỗ trợ hệ thống Bretton Woods: Kế hoạch Marshall tăng niềm tin vào USD như đồng tiền neo vào vàng, củng cố hệ thống tài chính quốc tế do Mỹ dẫn dắt.

- Đặt nền móng cho Petrodollar: Sự phục hồi kinh tế của châu Âu đã mở rộng thương mại dầu mỏ, tạo tiền đề cho USD trở thành đồng tiền định giá dầu vào những năm 1970, sau thỏa thuận với Ả Rập Saudi.

Kế hoạch Marshall không chỉ giúp tái thiết châu Âu mà còn biến USD thành công cụ tài chính toàn cầu, đặt nền móng cho sự thống trị kinh tế của Hoa Kỳ trong nhiều thập kỷ sau đó.

4- Sự phát triển qua các thời kỳ

4.1- Thời kỳ sau Bretton Woods

Hệ thống Bretton Woods bắt đầu lung lay vào thập niên 1960 do Hoa Kỳ rơi vào thâm hụt thương mại, một phần do chi phí chiến tranh Việt Nam và các chương trình chi tiêu nội địa lớn. Các quốc gia như Pháp, dẫn đầu bởi Tổng thống Charles de Gaulle, yêu cầu đổi USD lấy vàng, gây áp lực lớn lên dự trữ vàng của Mỹ. Năm 1971, Tổng thống Richard Nixon tuyên bố đình chỉ khả năng chuyển đổi vàng của USD, chấm dứt chế độ bản vị vàng. Từ đây, USD chuyển sang chế độ tiền tệ pháp định, giá trị của nó phụ thuộc vào niềm tin vào nền kinh tế Mỹ và chính sách của Cục Dự trữ Liên bang (Fed).

Mặc dù không còn neo vào vàng, USD vẫn duy trì vị thế nhờ quy mô thị trường tài chính Mỹ, tính thanh khoản cao, và vai trò của Hoa Kỳ trong thương mại dầu mỏ. Từ những năm 1970, dầu mỏ bắt đầu được định giá bằng USD (Petrodollar) sau thỏa thuận giữa Mỹ và Ả Rập Saudi. Điều này buộc các quốc gia nhập khẩu dầu phải giữ dự trữ USD, củng cố thêm sức mạnh của đồng tiền này. Gopinath và Stein (2021) chỉ ra rằng Petrodollar là một yếu tố quan trọng giúp USD duy trì vị thế trong thương mại quốc tế.

4.2- Thời kỳ Chiến tranh Lạnh và sau đó

Trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh (1947-1991), USD trở thành công cụ địa chính trị quan trọng của Hoa Kỳ, đối lập với hệ thống kinh tế Xô Viết dựa trên đồng Ruble. Sau khi Liên Xô sụp đổ vào năm 1991, USD tiếp tục mở rộng ảnh hưởng khi các nền kinh tế mới nổi bắt đầu tham gia vào hệ thống tài chính toàn cầu do Mỹ dẫn dắt. Hệ thống thanh toán quốc tế SWIFT, chịu ảnh hưởng lớn từ Mỹ và đồng minh, cũng góp phần củng cố vai trò của USD trong giao dịch toàn cầu.

Từ những năm 1990 đến đầu thế kỷ 21, sự thống trị của USD được duy trì nhờ sự tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ của Mỹ, sự phổ biến của trái phiếu Kho bạc Mỹ, và sự thiếu cạnh tranh từ các đồng tiền khác. Đồng Euro, ra đời năm 1999, và Nhân dân tệ, dù có tiềm năng, vẫn chưa thể thách thức USD do các hạn chế về tính thanh khoản và tự do hóa tài chính.
Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 đã làm dấy lên những câu hỏi về tính bền vững của sự phụ thuộc vào USD, khi các quốc gia bắt đầu tìm kiếm các giải pháp thay thế.

5- Ưu thế của kinh tế Hoa Kỳ nhờ đồng Đô la

Sự thống trị của USD mang lại cho Hoa Kỳ nhiều lợi thế vượt trội, cả về kinh tế lẫn địa chính trị:

- Quyền lực tài chính: Hoa Kỳ có thể in USD để tài trợ thâm hụt ngân sách mà không lo mất giá trị nghiêm trọng, nhờ vào niềm tin toàn cầu vào đồng tiền này (Eichengreen, 2011).

- Ảnh hưởng địa chính trị: Qua hệ thống SWIFT và các lệnh trừng phạt (như với Nga năm 2022), Mỹ sử dụng USD để kiểm soát dòng tiền quốc tế, biến đồng tiền này thành công cụ "vũ khí hóa" tài chính.

- Lợi ích kinh tế: Trái phiếu Kho bạc Mỹ, được định giá bằng USD, là tài sản an toàn hàng đầu, thu hút vốn toàn cầu và giảm chi phí vay vốn của Mỹ.

- Thương mại toàn cầu: Hơn 80% giao dịch dầu mỏ và 60% dự trữ ngoại hối toàn cầu (IMF, 2025) sử dụng USD, mang lại lợi thế thương mại vượt trội cho Hoa Kỳ.

Những lợi thế này không chỉ giúp Mỹ duy trì vị thế kinh tế mà còn củng cố vai trò lãnh đạo toàn cầu của nước này trong các vấn đề quốc tế.

6- Sự lệ thuộc của các nước khác vào đồng Đô la

Sự thống trị của USD tạo ra mức độ lệ thuộc đáng kể từ các quốc gia khác:

- Thương mại và năng lượng: Các nước nhập khẩu dầu, như Ấn Độ và Nhật Bản, phải giữ dự trữ USD để thanh toán năng lượng, do dầu mỏ được định giá bằng USD (Gopinath và Stein, 2021).

- Dự trữ quốc gia: Khoảng 57-60% dự trữ ngoại hối toàn cầu (tính đến 2025) là USD, buộc các ngân hàng trung ương như Trung Quốc và EU phải duy trì lượng lớn USD để ổn định tiền tệ.

- Hạn chế từ trừng phạt: Các quốc gia như Nga và Iran, bị cắt khỏi SWIFT, phải tìm cách giảm phụ thuộc, nhưng vẫn khó thay thế USD do thiếu hệ thống tài chính thay thế hiệu quả.

- Xu hướng phi đô la hóa: Dù Trung Quốc và BRICS thúc đẩy Nhân dân tệ và đồng tiền chung, sự lệ thuộc vẫn cao do thiếu tính thanh khoản và độ tin cậy so với USD.
Sự lệ thuộc này khiến các quốc gia dễ bị ảnh hưởng bởi chính sách tiền tệ của Mỹ, chẳng hạn như khi Fed tăng lãi suất, làm tăng chi phí vay vốn toàn cầu.

7- Tình hình hiện tại

Tính đến năm 2025, USD vẫn chiếm khoảng 57-60% tổng dự trữ ngoại hối toàn cầu, theo dữ liệu từ Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), dù con số này đã giảm từ mức 71% vào năm 1999 (International Monetary Fund, 2025). Sự suy giảm này phản ánh xu hướng đa dạng hóa dự trữ của các ngân hàng trung ương, với sự gia tăng của đồng Euro (khoảng 20%), Nhân dân tệ (2,6%), và vàng. Tuy nhiên, USD vẫn là đồng tiền thống trị trong thương mại quốc tế, đặc biệt trong các giao dịch dầu mỏ, với hơn 80% thanh toán toàn cầu liên quan đến USD.

Xung đột Nga-Ukraine từ năm 2022 và các lệnh trừng phạt kinh tế của Mỹ đã thúc đẩy làn sóng "phi đô la hóa" (de-dollarization). Các quốc gia như Nga, Trung Quốc, và Ấn Độ bắt đầu thúc đẩy thanh toán bằng nội tệ (Rubles, Nhân dân tệ, Rupee) để giảm phụ thuộc vào USD. Trung Quốc đã phát triển hệ thống thanh toán CIPS như một đối thủ của SWIFT, trong khi nhóm BRICS (Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc, Nam Phi) đề xuất ý tưởng về một đồng tiền chung để thách thức USD. Dù vậy, Cohen (2015) lập luận rằng USD vẫn không có đối thủ xứng tầm nhờ quy mô kinh tế Mỹ, thị trường tài chính sâu rộng, và sự ổn định tương đối của hệ thống tài chính Hoa Kỳ.

8- Triển vọng và thách thức trong tương lai

8.1- Triển vọng dài hạn

Nhìn về tương lai, sự thống trị của USD có thể tiếp tục nếu Hoa Kỳ duy trì được vị thế kinh tế và chính trị. Sự phát triển của công nghệ tài chính, như tiền kỹ thuật số của ngân hàng trung ương (CBDC), có thể củng cố vai trò của USD nếu Fed triển khai thành công một phiên bản số hóa của đồng tiền này. Ngoài ra, sự phụ thuộc của thế giới vào các thị trường tài chính Mỹ, như Wall Street và trái phiếu Kho bạc, sẽ tiếp tục giữ USD ở vị trí trung tâm trong thập kỷ tới.

Tuy nhiên, xu hướng đa cực hóa kinh tế toàn cầu có thể làm suy yếu USD. Nếu Trung Quốc tự do hóa hoàn toàn Nhân dân tệ và xây dựng một thị trường tài chính cạnh tranh, đồng tiền này có thể trở thành đối thủ nghiêm trọng. Sự hợp tác giữa các nền kinh tế mới nổi, như BRICS, cũng có tiềm năng tạo ra một hệ thống tài chính thay thế, dù quá trình này đòi hỏi thời gian và sự phối hợp lớn. Krugman (1984) nhận định rằng sự thống trị của một đồng tiền phụ thuộc nhiều vào "hiệu ứng mạng lưới", và USD vẫn có lợi thế lớn nhờ lịch sử và quy mô sử dụng.

8.2- Thách thức tiềm ẩn

- USD đang đối mặt với nhiều thách thức lớn. Đầu tiên, nợ công của Mỹ, hiện đã vượt mức 35 nghìn tỷ USD vào năm 2025, có thể làm giảm niềm tin vào đồng tiền này nếu không được kiểm soát.

- Thứ hai, việc Mỹ sử dụng USD như một công cụ trừng phạt kinh tế, chẳng hạn như đóng băng tài sản Nga, đã khiến nhiều quốc gia lo ngại về rủi ro "vũ khí hóa" USD, thúc đẩy họ tìm kiếm các giải pháp thay thế.

- Thứ ba, sự phát triển của tiền điện tử và hệ thống thanh toán phi tập trung có thể làm thay đổi cách thức giao dịch toàn cầu, dù hiện tại chúng chưa đủ ổn định để thay thế USD.

Ngoài ra, bất ổn chính trị nội tại Hoa Kỳ, như các chính sách cô lập hoặc xung đột thương mại, cũng có thể làm giảm sức hấp dẫn của USD. Nếu các đồng tiền như Euro hoặc Nhân dân tệ cải thiện tính thanh khoản và độ tin cậy, chúng có thể chiếm phần lớn hơn trong dự trữ quốc tế, dù điều này khó xảy ra trong ngắn hạn.

9- Kết luận

Sự thống trị kinh tế toàn cầu của USD là kết quả của một hành trình lịch sử dài, từ hệ thống Bretton Woods, Kế hoạch Marshall, đến vai trò của Petrodollar và hệ thống tài chính do Mỹ dẫn dắt.

Qua các thời kỳ, USD đã thích nghi với những thay đổi, từ chế độ bản vị vàng đến tiền tệ pháp định, và duy trì vị thế bất chấp các cuộc khủng hoảng. Kế hoạch Marshall đã đặt nền móng quan trọng, mang lại cho Hoa Kỳ ưu thế tài chính và địa chính trị vượt trội, đồng thời tạo ra sự lệ thuộc mạnh mẽ của các nước khác vào USD.

Hiện tại, dù đối mặt với xu hướng phi đô la hóa và sự trỗi dậy của các đồng tiền khác, USD vẫn là lựa chọn không thể thay thế trong ngắn hạn nhờ quy mô kinh tế Mỹ và tính thanh khoản của đồng tiền.

Tuy nhiên, tương lai của USD phụ thuộc vào khả năng Hoa Kỳ đối phó với nợ công, bất ổn chính trị nội bộ, và sự cạnh tranh từ các nền kinh tế mới nổi. Trong bối cảnh thế giới ngày càng đa cực hóa, sự thống trị của USD có thể suy giảm dần, nhưng việc thay thế hoàn toàn vẫn là một thách thức lớn trong ít nhất một thập kỷ tới.

18/05/2025
TS. Lê Thanh Liêm
SSBM Global DBA
-------------------------
Nguồn tham khảo:

- Cohen, B.J., 2015. *Currency Power: Understanding Monetary Rivalry*. Princeton: Princeton University Press.
- Eichengreen, B., 2011. *Exorbitant Privilege: The Rise and Fall of the Dollar and the Future of the International Monetary System*. Oxford: Oxford University Press.
- Gopinath, G. and Stein, J.C., 2021. 'Banking, Trade, and the Making of a Dominant Currency', *Quarterly Journal of Economics*, 136(2), pp. 783-830.
- International Monetary Fund, 2025. *World Economic Outlook*. Available at: https://www.imf.org (Accessed: 18 May 2025).
- Krugman, P., 1984. 'The International Role of the Dollar: Theory and Prospect', in *Exchange Rates and International Macroeconomics*. Chicago: University of Chicago Press

Tác giả: Lê Thanh Liêm HT66

Nguồn tin: Gia đình Cựu Chủng sinh Huế

Chú ý: Được đăng lại bài viết, nhưng vui lòng ghi rõ nguồn "Gia đình Cựu Chủng sinh Huế" và link đến bài viết trên trang này.

Tags: tiền tệ, us dollards